Danh thần Thoại Ngọc Hầu tên thật là Nguyễn Văn Thoại (sinh ngày 26/11/1761) tại làng An Hải, huyện Duyên Phước, tỉnh QuảngNam (nay thuộc phường An Hải Tây, quận Sơn Trà, thành phố Đà Nẵng). Từ nhỏ, Nguyễn Văn Thoại theo gia đình di cư vào nam, định cư tại cù lao Dài, huyện Vũng Liêm, tỉnh Vĩnh Long. Năm 17 tuổi ông đầu quân chúa Nguyễn Ánh, lập nhiều công trạng, làm đến chức Thống chế và được phong tước Ngọc Hầu. Năm 1817, ông được triều đình cử làm trấn thủ Vĩnh Thanh, đóng quân ở thành Châu Đốc.

Năm 1817, Thoại Ngọc Hầu được triều đình cử làm Trấn thủ Vĩnh Thanh, gồm các tỉnh: Châu Đốc, Long Xuyên, Sa Đéc, Vĩnh Long và một phần Kiên Giang. Trong thời kỳ này, ông tập trung sửa chữa đồn bót bảo vệ biên cương, khai khẩn đất hoang, lập làng, xây chợ, đào kinh, đắp lộ, đem lại sự trù phú cho vùng đất An Giang nói riêng và vùng Nam Bộ nói chung. Trong đó, phải kể đến những công trình tạo dấu ấn như: Lập làng Thoại Sơn, dựng bia Thoại Sơn; lập 5 làng Vĩnh Nguơn, Vĩnh Tế, Vĩnh Điều, Vĩnh Gia và Vĩnh Thông; mở đường Châu Đốc đi núi Sam và dựng bia Châu Đốc Tân Lộ Kiều Lương vào năm 1828. 

Với tầm nhìn chiến lược, Thoại Ngọc Hầu còn chỉ huy dân binh đào kênh nối liền sông Đông Xuyên với Rạch Giá, để việc qua lại giữa trấn Vĩnh Thanh và Hà Tiên không còn ngăn cách trong mùa khô hạn. Tưởng thưởng công lao của Thoại Ngọc Hầu, vua Gia Long đã đặt tên cho núi Sập là Thoại Sơn và sông Đông Xuyên là Thoại Hà. Đặc biệt, Thoại Ngọc Hầu còn chỉ huy binh lính đào kênh Vĩnh Tế. Đây là một trong những kênh đào lớn nhất trong lịch sử Việt Nam thời quân chủ, với chiều dài hơn 87km, huy động hơn 80 vạn nhân công thực hiện trong 5 năm (1819-1824). 

Thoại Ngọc Hầu mất ngày mùng 6/6/1829, an táng tại Lăng Thoại Ngọc Hầu nằm cạnh triền núi Sam (phường Núi Sam, thành phố Châu Đốc). Tưởng nhớ công ơn của ông, Nhân dân tỉnh An Giang đã lập đền thờ tại phường Núi Sam và tại thị trấn Núi Sập (huyện Thoại Sơn).

Phát biểu tại lễ tưởng niệm, Phó Chủ tịch UBND tỉnh, Trưởng ban Ban Tổ chức Lễ hội tỉnh An Giang Lê Văn Phước nhấn mạnh, cả cuộc đời Danh thần Thoại Ngọc Hầu đã hết lòng vì dân vì nước. Ông được xem như vị “khai quốc công thần”, là người có công khai phá vùng đất Nam Bộ. Những đóng góp của ông đã khẳng định chủ quyền của người Việt trên vùng biên giới Tây Nam thời kỳ đầu triều Nguyễn. Lễ tưởng niệm 195 năm Ngày mất Danh thần Thoại Ngọc Hầu là dịp để Đảng bộ, chính quyền và Nhân dân An Giang nói chung, thành phố Châu Đốc nói riêng, thể hiện lòng thành kính, tri ân đối với vị danh thần có công mở cõi. Đây cũng là dịp để các tầng lớp Nhân dân thể hiện  truyền thống “uống nước nhớ nguồn”. Thông qua lễ tưởng niệm, còn nhằm duy trì, phát huy các giá trị di sản văn hóa, nghi lễ truyền thống, thực hành, trao truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác…./.

ML-TC